Vào những năm đầu thế kỷ XX, khi ánh sáng chủ nghĩa Mác-Lê Nin được truyền bá vào nước ta và ảnh hưởng của Cách mạng tháng Mười Nga. Hà Nội nhanh chóng trở thành tâm điểm đón nhận, hội tụ, kết tinh giữa phong trào công nhân và phong trào yêu nước, tạo điều kiện cho sự ra đời của các tổ chức cộng sản đầu tiên, tiêu biểu là chi bộ 5D phố Hàm Long (3/1929) và Đông Dương cộng sản Đảng (6/1929).
Ngôi nhà 5D phố Hàm Long, phường Phan Chu Trinh, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội là một trong 4 số nhà 5 ABCD, riêng nhà 5D có lợi thế bởi bên trái giáp một ngõ hẻm nhỏ thông sang phố Lê Văn Hưu, khi bị “động” các đồng chí có thể ra phía sau theo lối ngõ nhỏ thoát ra ngoài. Chính lợi thế đó, tại đây đã diễn ra nhiều cuộc trao đổi, thảo luận của những thanh niên tiên tiến trong ban lãnh đạo Kỳ bộ Bắc kỳ và Tỉnh bộ Hà Nội.
Nhà số 5D phố Hàm Long, Hà Nội –Nơi thành lập Chi bộ Cộng sản đầu tiên ở Việt Nam (tháng 3/1929)
Cuối năm 1928, Kỳ bộ Bắc Kỳ của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên đã thuê nhà 5D làm trụ sở bí mật và giao cho đồng chí Trần Văn Cung (Quốc Anh) cùng vợ là Nguyễn Thị Liên đến ở và trông nom ngôi nhà. Tại đây đã diễn ra nhiều cuộc trao đổi, thảo luận của các đồng chí xoay quanh vấn đề: phong trào đấu tranh của công nhân ngày càng lớn mạnh; số hội viên thanh niên hoạt động ở các nhà máy, thôn xã ngày càng đông; tổ chức cơ sở của Thanh niên trong công, nông ngày càng phát triển; sự giác ngộ giai cấp của quần chúng, hội viên được nâng cao; xu hướng cộng sản chủ nghĩa ngày càng rõ rệt. Tổ chức Việt Nam cách mạng Thanh niên không còn thích hợp nữa, đã đến lúc cần phải thành lập Đảng Cộng sản như đồng chí Nguyễn Ái Quốc đã chỉ dẫn.
Nhận thức được những đòi hỏi của lịch sử và xu hướng phát triển tất yếu của phong trào cách mạng nước ta, tháng 3/1929, những thanh niên tiên tiến trong ban lãnh đạo Kỳ bộ Bắc kỳ và Tỉnh bộ Hà Nội đã bí mật họp ở nhà số 5D phố Hàm Long, Hà Nội để thành lập tổ chức cộng sản – Chi bộ 5D Hàm Long, gồm 8 người: Trần Văn Cung, Trịnh Đình Cửu, Ngô Gia Tự, Nguyễn Đức Cảnh, Đỗ Ngọc Du, Nguyễn Phong Sắc, Kim Tôn (tức Nguyễn Tuân), Dương Hạc Đính do đồng chí Trần Văn Cung làm Bí thư.
Đồng chí Nguyễn Đức Cảnh (1908-1932), một trong bảy đồng chí tham gia thành lập Chi bộ Cộng sản đầu tiên ở nước ta
Sự ra đời của nhóm cộng sản Việt Nam đầu tiên tại nhà 5D Hàm Long là một hạt nhân tạo nên sự kiện vĩ đại trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Đó là việc hợp nhất 3 tổ chức Đảng: Đông Dương cộng sản Đảng, An Nam cộng sản Đảng, Đông Dương cộng sản liên đoàn thành Đảng cộng sản Việt Nam, chấm dứt thời kỳ cách mạng trong tình trạng đen tối như không có đường ra, chấm dứt thời kỳ bế tắc, khủng hoảng về đường lối cứu nước, là sự kiện có ý nghĩa quyết định đối với toàn bộ quá trình phát triển của cách mạng Việt Nam. Đảng ra đời là biểu hiện sự xác lập vai trò lãnh đạo của giai cấp công nhân Việt Nam, khẳng định quá trình đấu tranh tự phát đến đấu tranh tự giác.
Đồng chí Nguyễn Phong Sắc (1902-1931), Ủy viên Ban chấp hành Trung ương Đảng cộng sản Đông Dương
Năm 1964, nhà 5D Hàm Long đã được Bộ Văn hóa (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng Di tích lịch sử cấp Quốc gia tại Quyết định số 64-VH/QĐ ngày 13/01/1964. Với rất nhiều hình ảnh, tài liệu, hiện vật liên quan được trưng bày tại di tích nhân dịp kỷ niệm 90 năm ngày thành lập chi bộ 5D Hàm Long và các hình ảnh, tài liệu trưng bày chuyên đề kỷ niệm 120 năm ngày sinh đồng chí Nguyễn Phong Sắc (1902 – 2022) người cộng sản kiên trung, người con ưu tú của Đảng và thủ đô Hà Nội. Nơi đây đã trở thành “địa chỉ đỏ” trong hệ thống di tích cách mạng kháng chiến ở Thủ đô, thường xuyên đón tiếp các đoàn khách tới tham quan, nghiên cứu; tổ chức lễ kết nạp Đảng, Đoàn, Đội, lễ báo công, dâng hương, sinh hoạt truyền thống của các trường học, cơ quan đoàn thể đóng trên địa bàn Hà Nội, nhằm khơi dậy niềm tự hào, truyền thống yêu nước cách mạng và truyền thống vẻ vang của Đảng Cộng sản Việt Nam cho các thế hệ, đặc biệt là thế hệ trẻ – những chủ nhân tương lai của đất nước.
Đồng chí Lê Khả Phiêu – Tổng bí thư BCH Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam thăm di tích 5D Hàm Long năm 1998
Một số hình ảnh trưng bày tại di tích 5D Hàm Long
